Μια νέα σελίδα την οποία θα πρέπει πλέον να γυρίσει και η Κύπρος
Το να πει κάποιος ότι μετά την ένταξη μας στη Ευρωπαϊκή Ένωση τίποτα δεν θα παραμείνει το ίδιο όπως πριν είναι ίσως κάτι που δεν είναι λίγο πολύ μακριά από την πραγματικότητα. Το να πει όμως κάποιος το ίδιο για το θέμα της διαχείρισης αποβλήτων είναι μια πολύ ακριβής δήλωση που αποδίδει όντως την πραγματικότητα. Αυτό συμβαίνει όχι γιατί αυτά που στην ουσία προβλέπουν οι Ευρωπαϊκές οδηγίες για τα θέματα της διαχείρισης αποβλήτων είναι τόσο πρωτότυπα που να δημιουργούν κοσμογονικές διαφοροποιήσεις στις χώρες που εφαρμόζονται, αλλά γιατί ζούμε σε ένα κράτος που ουδέποτε πριν από την ανάγκη για εναρμόνιση με το Ευρωπαϊκό κεκτημένο ασχολήθηκε σοβαρά με το θέμα της διαχείρισης των αποβλήτων.
Αυτό είναι ξεκάθαρο αν αναλογισθεί κανείς ότι ακόμα και σήμερα όλων των ειδών τα απόβλητα, περιλαμβανομένων και όλων των ειδών των επικίνδυνων αποβλήτων, απορρίπτονται απ’ ευθείας στο περιβάλλον χωρίς καμιά ενδιάμεση διαχείριση επιβαρύνοντας σε μεγάλο βαθμό το περιβάλλον και τη ποιότητα ζωής μας. Στην Κύπρο υπάρχουν και λειτουργούν πέραν των 100 χωματερών στις οποίες απορρίπτονται ανεξέλεγκτα όλων των ειδών τα απόβλητα περιλαμβανομένων των αστικών αποβλήτων, βιομηχανικών αποβλήτων, νοσοκομειακών μολυσματικών αποβλήτων, νεκρών ζώων κ.α. Παράλληλα, απ ευθείας στο περιβάλλον απορρίπτονται (σε ποταμούς ή αποχετευτικά συστήματα) επίσης μεγάλες ποσότητες υγρών αποβλήτων
(χρησιμοποιημένα μηχανέλαια, διαλύτες κ.α.).
Σε αρκετές από τις ανεξέλεγκτες χωματερές τα απόβλητα απορρίπτονται χωρίς να ακολουθούνται έστω και κάποιες βασικές στοιχειώδες ενέργειες υγιεινής όπως είναι για παράδειγμα η συστηματική κάλυψη των αποβλήτων με χώμα, ή ακόμη χειρότερα σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται συστηματική ανοικτή καύση των αποβλήτων για να μειώνεται ο όγκος τους ή για να ανακτούνται κάποια μέταλλα που έχουν κάποια αξία (αλουμίνιο, λευκοσίδηρο κ.α.).
Όλες αυτές οι απαράδεκτες καταστάσεις επιβαρύνουν το περιβάλλον μολύνοντας τα εδάφη, τα υπόγεια νερά και τον αέρα και εμπεριέχουν και τον κίνδυνο δημιουργίας και εξάπλωσης επικίνδυνων λοιμώξεων στον κόσμο ειδικά λόγω και της απόρριψης μολυσματικών νοσοκομειακών αποβλήτων από νοσοκομεία κλινικές και ιατρεία και νεκρών ζώων.
Για όλα αυτά τα θέματα θα πρέπει να μπει σύντομα ένα τέλος αφού τέτοιες πρωτόγονες καταστάσεις δεν γίνονται ούτε κατά διάνοια αποδεκτές ή ανεκτές μέσα στην Ευρωπαϊκή οικογένεια. Αντίθετα, η διαχείριση όλων των ειδών αποβλήτων ρυθμίζεται σαφέστατα μέσα από μια σειρά Ευρωπαϊκών οδηγιών των οποίων η υιοθέτηση αποτελεί υποχρέωση για την κάθε χώρα μέλος. Οι οδηγίες αυτές περιέχουν και συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα υλοποίησης τα οποία δεσμεύουν τις χώρες μέλη, ενώ παρέκκλιση από τις δεσμεύσεις συνοδεύεται συνήθως με σημαντικά πρόστιμα που επιβάλλει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στα μέλη της. Τέτοιες εμπειρίες με επιβολή μεγάλων προστίμων για τα θέματα του περιβάλλοντος έχουν ζήσει πρόσφατα διάφορες χώρες μέλη όπως για παράδειγμα η Ελλάδα.
Η μεγάλη διαφορά για την Κύπρο και τις υπόλοιπες εννέα υπό ένταξη χώρες είναι ότι ενώ οι 15 χώρες μέλη είχαν την ευχέρεια για αρκετά χρόνια να προετοιμαστούν συστηματικά για τα θέματα των αποβλήτων χωρίς να αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες κυρώσεις, οι νέες υπό ένταξη χώρες εισέρχονται στην Ευρωπαϊκή οικογένεια σε μια περίοδο που τα θέματα του περιβάλλοντος και των αποβλήτων έχουν ωριμάσει και οι απαιτήσεις έχουν αποκρυσταλλωθεί και είναι συγκεκριμένες και επιτακτικές. Οι δυνατότητες μάλιστα παρέκκλισης για τις υπό ένταξη χώρες από τα χρονοδιαγράμματα που δεσμεύουν και τις χώρες μέλη είναι πολύ ελάχιστες και αφορούν μικρές αποκλίσεις από τις δεσμεύσεις των χωρών μελών.
Οι απαιτήσεις μάλιστα των οδηγιών δεν είναι στατικές αλλά αντίθετα αναπροσαρμόζονται συστηματικά υψώνοντας συνήθως τον πήχη των απαιτήσεων. Καλούνται λοιπόν οι υπό ένταξη χώρες να υιοθετήσουν μια σειρά πιεστικών απαιτήσεων για την διαχείριση των αποβλήτων, τις οποίες οι χώρες μέλη είχαν στη διάθεση τους χρόνια να υιοθετήσουν, μέσα σε ένα πολύ περιορισμένο χρονικό διάστημα πράγμα που κάνει την επίτευξη των στόχων ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση. Μέσα σε αυτό το πιεστικό πλαίσιο θα πρέπει να δράσει και η Κύπρος για να μπορέσει να υλοποιήσει τις δεσμεύσεις τις οποίες έχει αναλάβει έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα πρέπει λοιπόν με τόλμη και όραμα η πολιτική μας ηγεσία να φροντίσει τάχιστα η Κύπρος να γυρίσει σελίδα στο τομέα της διαχείριση αποβλήτων. Η προσπάθεια θα είναι σίγουρα δύσκολη και επίμονη και θα αγγίξει όλους μας είτε λιγότερο είτε περισσότερο αφού η άμεση συμμετοχή του Πολίτη σε προσωπικό αλλά και συλλογικό επίπεδο (πολίτη, οικογένεια, τοπική κοινωνία) είναι απαραίτητο στοιχείο για την επιτυχία οποιουδήποτε συστήματος διαχείρισης αποβλήτων.
Οι κατηγορίες αποβλήτων των οποίων η διαχείριση ρυθμίζεται με ειδικές οδηγίες είναι αρκετές. Αυτές που επηρεάζουν σε μεγαλύτερο βαθμό τους πολίτες είναι φυσικά αυτές που αφορούν τα στερεά αστικά απόβλητα αλλά και διάφορα είδη ογκωδών αποβλήτων που παράγονται και απορρίπτονται συνήθως από το νοικοκυριό. Επιγραμματικά οι κατηγορίες των αποβλήτων των οποίων η διαχείριση επηρεάζει περισσότερο τον Πολίτη είναι οι ακόλουθες:
1. Απόβλητα συσκευασιών (γυαλί, χαρτί, μέταλλα, πλαστικά).
2. Οικιακές συσκευές ή λευκές συσκευές όπως λέγονται (ψυγεία, πλυντήρια, εστίες μαγειρέματος κ.α.).
3. Ηλεκτρονικές συσκευές (computers, τηλεοράσεις, βίντεο κα.).
4. Μπαταρίες (οικιακού τύπου και οχημάτων).
5. Απόβλητα κήπων (πράσινα απόβλητα).
6. Χρησιμοποιημένα μηχανέλαια (από μηχανήματα που πιθανόν να συντηρούνται στο σπίτι).
7. Οχήματα στο τέλος της ζωής τους.
Για όλα τα πιο πάνω απόβλητα, βάσει της φιλοσοφίας των Ευρωπαϊκών οδηγιών που θεωρεί ότι υπεύθυνος για αποκατάσταση της ρύπανσης είναι αυτός που τη δημιουργεί (αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει»), ευθύνη για τη χρηματοδότηση της διαχείρισης τους έχουν οι εισαγωγείς ή οι κατασκευαστές των προϊόντων (όσα αποτελούν προϊόντα) που προαναφέρονται (υπόχρεοι).
Στις πλείστες όμως των περιπτώσεων, για να μπορέσει ο κάθε υπόχρεος να επιτύχει την ανάκτηση των συγκεκριμένων ειδών αποβλήτων χρειάζεται να οργανωθούν συλλογικά συστήματα ανάκτησης των αποβλήτων τουλάχιστον ανά κατηγορία αποβλήτων. Συστήματα δηλαδή τα οποία θα συλλέγουν ομαδικά κάθε κατηγορία αποβλήτων και έτσι θα εξυπηρετούν τη συγκεκριμένη ομάδα παραγωγών ή εισαγωγέων του συγκεκριμένου είδους αποβλήτων .
Για να μπορέσουν όμως να οργανωθούν και να αποδώσουν οποιαδήποτε συστήματα ξεχωριστής συλλογής (ανάκτησης) των πιο πάνω κατηγοριών αποβλήτων είναι απαραίτητη η εμπλοκή του Πολίτη και ως άτομο και ως οικογένεια και ως οργανωμένα σύνολα και τοπικές κοινωνίες. Όλες οι πιο πάνω κατηγορίες υλικών βρίσκονται μέχρι το τέλος της χρήσης τους και μέχρι την στιγμή της απόρριψης τους ως απόβλητα, στα χέρια του κάθ’ ενός από εμάς. Η ανεξέλεγκτη και ανάμεικτη απόρριψη τους στις χωματερές και αλλού (απευθείας στο Περιβάλλον) επιβαρύνει άμεσα το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής μας, ειδικά όσον αφορά ιδιαίτερα επιβλαβή για το περιβάλλον απόβλητα όπως οι μπαταρίες (επαναφορτιζόμενες και μη) τα μηχανέλαια και οι ηλεκτρονικές συσκευές.
Επιπρόσθετα όμως εάν συνεχίσουμε να τα απορρίπτουμε εντελώς ανάμεικτα και ανεξέλεγκτα τότε θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανακτηθούν ανά κατηγορία και να αξιοποιηθούν από τους υπόχρεους για τη διαχείριση τους. Ακόμη και εκεί που με σύγχρονη τεχνολογία (πράγμα που σήμερα δεν υπάρχει στην Κύπρο) μπορούν να διαχωριστούν τα υλικά ανά κατηγορία, το κόστος του διαχωρισμού θα είναι ιδιαίτερα ψηλό εν συγκρίσει με τη διαλογή, που με λίγο κόπο από τον κάθε Πολίτη, μπορεί να γίνει στο επίπεδο του νοικοκυριού. Εκείνο μάλιστα που πρέπει ο καθένας να γνωρίζει και είναι αυτονόητο είναι ότι οι υπόχρεοι έχουν μεν την ευθύνη να διασφαλίσουν και να χρηματοδοτήσουν την ανάκτηση και αξιοποίηση των αποβλήτων τους, το κόστος όμως αυτών των ενεργειών θα το μετακυλήσουν στον Πολίτη προσθέτοντας το στο κοστολόγιο τους και άρα στις τιμές τους.
Η συμμετοχή λοιπόν του Πολίτη σε αυτή τη διαδικασία είναι αναγκαία όποια και αν είναι τα κίνητρα του καθ’ ενός προσωπικά. Πάντως οι διαφορετικοί λόγοι που θα μπορούσε να επικαλεστεί ο καθένας για να πεισθεί να συμμετάσχει είναι περίπου οι ακόλουθοι:
1. Γιατί θέλει να βελτιώσει το Περιβάλλον και την ποιότητα ζωής μας.
2. Γιατί θέλει να μειώσει τα κόστα των προϊόντων που αγοράζει καθημερινά.
3. Γιατί θέλει να βοηθήσει να περιοριστούν οι πρώτες ύλες που σπαταλούνται για τη δημιουργία των προϊόντων και των συσκευασιών.
4. Γιατί θέλει να βοηθήσει την Κύπρο να εναρμονιστεί με το Ευρωπαϊκό κεκτημένο και να μην εκτεθεί έναντι των δεσμεύσεων της.
5. Γιατί δεν νιώθει καλά να κατοικεί σε μια χώρα που θα βρίσκεται στον πυθμένα της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά το Περιβάλλον.
Ο καθένας μπορεί να διαλέξει και να βρει το κίνητρο που τον εκφράζει καλύτερα. Το απαραίτητο πάντως είναι ο Πολίτης να συμμετέχει στα προγράμματα/συστήματα και να γίνει μέρος της λύσης και όχι μέρος του προβλήματος.
Όλα τα πιο πάνω φυσικά για να υλοποιηθούν δεν επαρκεί η καλή θέληση και ευαισθησία του Πολίτη η οποία πιθανόν να υπάρχει και να αναπτυχθεί περαιτέρω μέσα από οργανωμένη ενημερωτική προσπάθεια. Θα πρέπει για να έχει αξία η ανταπόκριση του Πολίτη να υπάρχουν οι αναγκαίες υποδομές μέσα από τις οποίες θα μπορούν να συλλεγούν και να αξιοποιηθούν οι διαφορετικές ροές αποβλήτων. Και εδώ είναι που πλέον αρχίζει και ο σημαντικός ρόλος του κράτους ο οποίος ουσιαστικά μπορεί να ασκηθεί μέσα από τις Τοπικές Αρχές (Δήμους και Κοινότητες).
Ο ρόλος των Τοπικών Αρχών είναι να βοηθήσουν, μαζί και με τον ιδιωτικό Τομέα ώστε να δημιουργηθούν αυτές οι αναγκαίες υποδομές για τη διαχείριση των υλικών. Και για να μπορέσει να επιτευχθεί αυτό είναι αναγκαία η συνεργασία μεταξύ των Τοπικών Αρχών, ειδικά αυτών που γειτνιάζουν μεταξύ τους. Τα συστήματα διαχωρισμού των υλικών στην πηγή (νοικοκυριό) θα μπορούσε να είναι διαφορετικά ανά περιοχή αλλά είναι πολύ πιο λογικό να είναι όμοια τουλάχιστον σε κάθε επαρχία (αν όχι και Παγκύπρια λόγω του μικρού μεγέθους της χώρας). Τα συστήματα περαιτέρω διαλογής και διαχείρισης των υλικών πρέπει να είναι κοινά και αποδοτικά ώστε να αποφεύγεται η επανάληψη παρόμοιων υποδομών και να αυξάνεται έτσι το κόστος διαχείρισης.
Φυσικά ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος, (και έχουν ήδη παρατηρηθεί τέτοιες προσεγγίσεις), να παραλύσουν οι προσπάθειες γιατί οι Πολίτες από την μια επικαλούνται τις ελλείψεις του κράτους και των αναγκαίων υποδομών ως άλλοθι για την μη συμμετοχή τους στα συστήματα και από την άλλη το κράτος και οι υπόχρεες επιχειρήσεις να επικαλούνται την έλλειψη ευαισθησίας και περιβαλλοντικής συνείδησης εκ μέρους των πολιτών ως άλλοθι για την μη έγκαιρη υλοποίηση των απαιτούμενων συστημάτων και υποδομών. Το σημαντικό είναι στην προκειμένη περίπτωση όλοι να αντιληφθούν ότι το θέμα της προστασίας του Περιβάλλοντος είναι υπόθεση όλων και επηρεάζει όλους. Ούτε το Κράτος και οι Τοπικές Αρχές από μόνοι τους, ούτε οι Βιομηχανίες από μόνες τους, ούτε οι Πολίτες από μόνοι τους δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν αυτό το μεγάλο θέμα. Χρειάζεται συλλογική και συντονισμένη προσπάθεια για να μπορέσει η Κύπρος να ανταποκριθεί στις δεσμεύσεις της.
Η ευθύνη προς την Ευρωπαϊκή Ένωση για συμμόρφωση είναι συλλογική και θα βαρύνει το κράτος εν πρώτοις το οποίο θα είναι υπόλογο και θα κληθεί να πληρώσει αποζημιώσεις αν συνεχίσουν οι παρεκκλίσεις. Τις αποζημιώσεις όμως αυτές (πρόστιμα) το κράτος θα τις εισπράξει από εκεί που εισπράττει και τα υπόλοιπα έσοδα του, μέσα δηλαδή από τη φορολογία που βαρύνει τον κάθε Πολίτη ανεξάρτητα και την κάθε Εταιρεία που δραστηριοποιείται στην Κύπρο.
Κυριάκος Παρπούνας
Νοέμβριος 2003